Serbest Ticaret Anlaşması ( STA) " nedir, onu basit bir şekilde tanımlayalım. Serbest ticaret anlaşması, iki ya da daha fazla ülke arasında, ticareti etkileyen tarife ve tarife dışı engellerin kaldırılarak, taraflar arasında bir serbest ticaret alanı oluşturulmasını sağlayan, ancak taraf ülkelerin üçüncü ülkeler ile ticaretlerinde mevcut ulusal düzenlemelerini sürdürmesine izin veren anlaşmalardır. Bu anlaşmaların temelinde ülkelerin uluslararası ticaret politikalılarında karşılıklı menfaat ilişkilerinin yönetilmesi bulunmaktadır. Bu anlaşmalar ile gümrük vergilerinin azaltılması veya kaldırılması, kotaların azaltılması veya artırılması ve en nihayetinde koruma duvarlarının taraf ülkeler nezdinde aşağı çekilmesini sağlamakta ve böylelikle, taraf ülke ihracatçıları-ithalatçıları tarafından bir kılavuz niteliği taşımaktadırlar. Dünya çapında uluslararası ticaret faaliyeti yürüten firmaların 3’te 2’si son yıllarda ticaret politika ve hedeflerini Serbest Ticaret Anlaşmalarına yoğunlaştırmışlar ve taraf ülkeler ile ticaretin gelişmesi için şirket bünyelerinde planlamalar gerçekleştirmişlerdir.  Yapılan işin nihayetinde ‘’karlılık’’ esas olup, STA(Serbest Ticaret Anlaşmaları)’lar, bu karlılık oranlarını en etkileyen unsurlardan biri olarak göze çarpmaktadır. Öte yandan ülkemiz Avrupa Birliği Gümrük Birliğine üye olup, AB’nin Ortak Ticaret Politikasını üstlenme yükümlülüğü bulunmaktadır. Türkiye, AB üyesi olmayan diğer ülkelerle de tercihli ticaret yapma hakkına sahiptir.

Yürürlükte bulunan ve Müzakere süreci tamamlanmış Serbest Ticaret Anlaşmaları

Bugüne kadar, ülkemizce 34 adet STA imzalanmış olup, bu anlaşmalara taraf olan 11 ülkenin AB üyesi olmaları sebebi ile feshedilmiştir.  19 adet STA yürürlükte olup, Suriye ile olan Serbest Ticaret Anlaşması 6 Aralık 2011 tarihinde Bakanlar Kurulu kararı ile askıya alınmıştır. Lübnan ve Kosova STA’larının sırasıyla Lübnan ve Kosova tarafının, Faroe Adaları ve Singapur STA’ları ise her iki tarafın iç onay süreçlerinin tamamlanmasını müteakip yürürlüğe girecektir. Gana ile yürütülen STA müzakereleri tamamlanmış olup, Gana STA’sının önümüzdeki dönemde imzalanması hedeflenmektedir. Söz konusu ülkelerden Güney Kore ile STA’nın genişletilmesi çalışmaları kapsamında ve STA’nın parçası olarak Hizmet Ticareti Anlaşması ve Yatırım Anlaşması da müzakere edilmiş, Anlaşmalar 26 Şubat 2015 tarihinde imzalanmıştır. Anlaşmaların, iç onay sürecinin tamamlanmasını müteakip yürürlüğe girmesi beklenmektedir. İlaveten, EFTA, Bosna-Hersek, Arnavutluk, Makedonya, Gürcistan ve Sırbistan ile de Anlaşmaların kapsamının genişletilmesi görüşmeleri sürdürülmektedir.

Müzakere süreci devam eden Serbest Ticaret Anlaşmaları

Hâlihazırda, Peru, Ukrayna, Kolombiya, Ekvator, Meksika, Japonya, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Kamerun, Seyşeller, Körfez İşbirliği Konseyi, Libya, Mercosur ile Serbest Ticaret Anlaşmaları devam etmektedir. Bu ülkeler arasında Peru, Meksika, Japonya ile hizmet ticareti ve yatırımları ilişkin fasıllarda bilahare görüşülmektedir. Ayrıca, başka 10 ülke grubu olan; ABD, Kanada, Tayland, Hindistan, Endonezya, Vietnam, Orta Amerika Topluluğu, Afrika Karayip Pasifik Ülkeleri, Cezayir ve Güney Afrika ülkeler nezdinde de görüşmeler başlamıştır. Türkiye, Tayland ve Endonezya ile ayrı süreçler için Ekonomi Bakanlığı nezdinde bu ülkelerle ihracat yapan firmaların görüşlerini ve önerilerini toplamaktadır.  Bu anlaşmalar ihracat- ithalat politikası için elzem olup, çoğu zaman hem transit ticaret hem de DİİB ( Dâhilde İşlem Rejimi ) kapsamında başka ülkeler aracılığı ile gümrük vergisinden korunmak için ticaret metotları uygulanmaktadır. Bilhassa, uluslararası yatırım ortamları ve yurt dışında tesisleşme gibi stratejik kararlar da bu uygulamaların ışığında ele alınmakta ve fizibilite raporlarına yansımaktadır.  Uluslararası ticaretin en önemli diğer unsuru ise; ticarete konu olan ürünün ‘’Menşe’’ durumudur.  Yurt dışında herhangi bir ülkede imal edilen bir ürün o ülkeye ait olup, o ülkenin menşei sayılmaktadır. Kyoto Sözleşmesine göre;  “ulusal mevzuat veya uluslararası anlaşmalarla belirlenmiş ilkelerden hareketle geliştirilmiş ve bir ülke tarafından eşyanın menşeini tespit etmek amacıyla kullanılan spesifik hükümler” olarak tanımlanmıştır. Tercihli olmayan ve tercihli olmak üzere iki tür menşei kuralı mevcuttur.  Menşe hususu ile ilgili ülkemiz Menşe Kümülâsyon sistemine dâhildir. Tercihli olmayan Menşe; tamamen menşe ülkesini içermekte olup, Gümrük Kanunu’nda;

‘’kara suları da dahil olmak üzere, tümüyle elde edildiği veya üretildiği ve

 ya da eşyanın üretiminin birden fazla ülkede gerçekleştirilmesi halinde, „yeni bir ürünün imal edildiği veya imalatın önemli bir aşamasının ve ekonomik yönden gerekli görülen en son esaslı işçilik ve eylemin yapıldığı’’ maddeleri ile belirtilmiştir. Tercihli olan menşe ise;  tarife uygulamalarından yararlandırılmak istenen eşyaya tatbik edilen menşei türüdür. Ezcümle, Serbest ticaret anlaşması yapılan ülke ile otonom( tek taraflı ) taviz ve indirim sağlanan ülke tarafından, ticarete konu edilecek eşyanın indirimli gümrük vergisi ya da gümrük vergisinden muaf olabilmesine bu menşe türü esas teşkil etmektedir. Ülkelerin menşe kriterlerini karşılayıp karşılamadığı ise;’’ tamamen o ülkede elde edilmiş (wholly obtained products)’’, ithal ürünlerde tamamen ilgili ülkeden elde edilmemiş olması durumunda,  ‘’yeterli işçilik veya işlem ’’ (sufficent working or processing)’den geçirilmiş olması gerekmektedir.

Yeterli İşçilik ve İşlem aşamaları;

Basit boyama ve cilalama işlemleri, 

Şeker renklendirme veya şeker topaklarını biçimlendirme işlemleri,

7 2011 yılında geçerli olan Türk Gümrük Tarife Cetveli, 30/12/2010 tarihli ve 27801 (Mükerrer) sayılı T.C. Resmi Gazetesi‟nde yayımlanmıştır.

Farklı türde olmalarına bakılmaksızın ürünlerin basit karıştırılma işlemleri,

Tamamlanmış bir ürün oluşturmak üzere, parçaların basit montajı veya ürünlerin parçalarına ayrılması, verilebilir. Belirli bir ürüne uygulanan işçilik veya işlemlerin “yetersiz işçilik veya işlem” kabul edilip edilmeyeceğine karar verilirken, taraf ülkelerden birinde gerçekleştirilen işlemlerin tamamı bir arada mütalaa edilir. Bu itibarla, menşeli olmayan maddeler üzerinde gerçekleştirilen işçilik veya işlemlerin biri veya bir kısmı yetersiz işçilik veya işlem niteliğinde değilse, elde edilen ürün, liste kurallarında yer alan şartları karşılaması kaydıyla tercihli menşe statüsü kazanır.

ÖRNEK 1; Tamamen Türkiye‟de elde edilmiş olan bir ürün21 daha fazla işlem görmek üzere Makedonya‟ya ithal ediliyor. Söz konusu ürünün, Makedonya‟da yetersiz işçilik veya işlemlerin ötesinde işlem geçirmesi sonucunda elde edilen nihai ürün Makedonya menşeini kazanır ve bu ülke menşeli olarak Türkiye‟ye ihraç edilebilir.

ÖRNEK 2: Avrupa Birliği (AB)23 menşeli bir makine parçası, daha ileri işlenmek üzere İsviçre‟ye ihraç ediliyor. Söz konusu makine parçası, İsviçre‟de, yetersiz işçilik veya işlemlerin ötesinde işlenerek Türkiye‟ye gönderiliyor ve elde edilen bu ürün, Türkiye‟de yetersiz işçilik ve işlemlerin ötesinde işlenerek makine imal ediliyor. İsviçre‟de, AB menşeli maddeler üzerinde gerçekleştirilen yetersiz işçilik veya işlemlerin ötesindeki işlem, elde edilen ürüne İsviçre menşei kazandırır. Aynı şekilde, Türkiye‟de elde edilen nihai ürün Türkiye menşelidir.

ÖRNEK 3; 0805 pozisyonunda yer alan narenciyeler ABD‟den, 17. fasılda yer alan şeker ise İsviçre‟den Türkiye‟ye ithal ediliyorlar. Söz konusu ürünlerden Türkiye‟de 2009 tarife pozisyonunda sınıflandırılan meyve suları imal edilerek, nihai ürün İsviçre‟ye ihraç ediliyor. EFTA Devletleri ile Türkiye Arasında Anlaşmanın Menşe Protokolünün II sayılı ekine25 göre; 2009 pozisyonunda yer alan ürünün menşe statüsü kazanması için menşeli olmayan maddelere uygulanması gerekli işçilik veya işlemler aşağıda gösterilmektedir

 (Türkiye ile İsviçre arasındaki tercihli ticarette ABD menşeli ürünler menşeli olarak kabul edilmemektedir): AS Kodu Ürünün Tanımı Menşeli olmayan maddelere uygulanarak menşe statüsü veren işçilik veya işlemler (1) (2) (3) veya (4) 2009 Meyve suları (üzüm şırası dahil) ve sebze suları (fermente edilmemiş ve ilave alkol içermeyen) (ilave şeker veya diğer tatlandırıcı maddeler katılmış olsun olmasın) - ürünün yer aldığı pozisyon dışındaki herhangi bir pozisyonda yer alan girdilerden, ve - kullanılan Fasıl 17'de yer alan tüm girdilerin kıymetinin ürünün fabrika çıkış fiyatının % 30'unu geçmeyen imalat Nihai ürün öncelikle, tarife pozisyonu değiştirme kriterini (ABD menşeli narenciye 0805 pozisyonunda sınıflandırılmaktadır) sağlamakta, ayrıca, nihai ürünün imalatında kullanılan 17. Fasılda yer alan maddeler ise İsviçre menşeine sahip olduklarından, menşe kümülasyonu çerçevesinde, Türkiye menşeli olarak kabul edilmektedirler. Dolayısıyla, “17‟nci fasılda yer alan tüm girdilerin kıymetinin ürünün fabrika çıkış fiyatının (ex-works price) %30‟unu geçmemesi” kuralı İsviçre menşeli şekere uygulanmayacaktır. Bu durumda, menşeli olmayan meyveler, yeterli işçilik ve işlem geçirmiş olduklarından, meyve suları Türkiye menşeli olarak tercihli rejim dâhilinde İsviçre‟ye ihraç edilebilir.

FERHAT TOMO (MA)